Zincire Vurulmuş Prometheus

Mitoloji ve edebiyatın iç içe geçtiği büyüleyici bir öykü

Gökhan Damgacı
Gökhan Damgacı - Yazar & Yönetici
26 kez görüntülendi
16 dakika okundu
Ön Bilgiler
  • Zincire Vurulmuş Prometheus, Aiskhylos’un yazdığı bir Antik Çağ Yunan tragedyasıdır.
  • İnsanlara yardım ettiği için Zeus’un cezalandırdığı titan Prometheus’un öyküsünü anlatır.
  • Güçlüye karşı güçsüzün, baskıya karşı özgürlüğün güzel bir öyküsüdür.
  • Antik Çağ’ın toplumsal ve felsefe görüşlerini yansıtır.
  • Antik Çağ’ın en sevilen oyunları arasında yer alır.

Antik Çağ, Yunan sanatı için mitoloji ve edebiyatın iç içe geçtiği büyüleyici bir dönemdir. Bu dönemin önde gelen oyun yazarlarından biri olan Aiskhylos, güçlü ve derin konuları olan yapıtlarıyla tanınır. Oyunlarının en tanınmışı olan Zincire Vurulmuş Prometheus, insanların aydınlanması için ateşi çalan ve bu yiğitliği nedeniyle tanrılarca cezalandırılan bir titanın öyküsünü anlatır.

Bu yazımda, insanlığın ilerleyişi, özgürlük, başkaldırı ve tanrıların gücü gibi konuları ele alan, Antik Çağ’ın toplumsal ve felsefi görüşlerini yansıtan bu eşsiz oyunu tanıtacağım.

Bir Bakışta Zincire Vurulmuş Prometheus

Yunanca Özgün Adı: Προμηθεὺς Δεσμώτης (Promithefs Desmotifs veya Prometheus Desmotes)
İngilizce Adı: Prometheus Bound
Yazarı: Aiskhylos
Tarihi: MÖ 479 ile 424 arası
Türü: Tragedya
Dili: Yunanca
Konunun Geçtiği Yer: İskitya’da bir dağ

Kişiler:

  • Kratos (Güç)
  • Bia (Zor)
  • Hephaistos – Zeus ve Hera’nın oğlu, silahlar ve zırhlar üreten ateş tanrısı
  • Prometheus – Titan, ateş tanrısı
  • Okeanos’un kızları (Koro)- Okeanidler
  • Okeanos – Uranüs ve Gaia’nın oğlu, ilk titan
  • İo – Argos prensesi
  • Hermes – Zeus ve Maia’nın oğlu, Zeus’un ulağı

Zincire Vurulmuş Prometheus Oyunu

Zincire Vurulmuş Prometheus, Aiskhylos’un, MÖ 479 ile 424 arasında yazdığı düşünülen bir Antik Yunan tragedyasıdır.

Yunanca özgün adının tam Türkçe çevirisi Bağlı Prometheus veya Bağlanmış Prometheus olan oyun, ülkemizde Zincire Vurulmuş Prometheus adıyla yayınlanmıştır. Oyun, bir prologos, bir parados, üç stasimon, dört epeisodion ve bir eksodos bölümünden oluşur.

C.J. Herington, Aiskhylos’un bu oyunu bağımsız bir oyun olarak yazmadığını, daha çok bir üçlemenin ilk bölümü olarak yazdığını söyler. İkinci oyunun adının Zincirden Kurtulan Prometheus (Yunanca: Προμηθεὺς ΛυόμενοςPromithefs Lyomenos), üçüncü ve son oyunun adının ise Ateş Taşıyıcısı Prometheus (Yunanca: Προμηθεὺς ΠυρφόροςPromithefs Pyrphoros) olduğunu düşünür. Üçlemenin diğer iki oyunundan yalnızca küçük bölümler kalmıştır.

Diğer araştırmacılar ise Aiskhylos’un Prometheus ile ilgili yazdığı yalnız iki oyun olduğunu, günümüze gelen bölümlerin ise Zincire Vurulmuş Prometheus oyununa dayandığını söyler. Kesin olan bir şey var ki, diğer iki oyun günümüze kadar gelmediğinden yazarın bu oyunu bağımsız bir oyun olarak yazıp, yazmadığını bilemeyiz.

Oyunu, Aiskhylos’un yazdığı düşüncesine Antik Çağ’dan beri karşı çıkılmaz. 1970’li yıllarda bazı araştırmacılar, bu konuya kuşkuyla yaklaşmışsa da kanıt bulamadıkları için bir sonuç elde edememişlerdir.

Konunun Geçmişi

Zincire Vurulmuş Prometheus oyununun konusunda geçen olaylardan önce, Zeus (Yunanca: ΖεύςZefs), evreni yöneten babası titan Kronos’u (Yunanca: Κρόνος) devirerek, onu Tartaros’ta (Yunanca: Τάρταρος, Latince: Tartarus) tutsak eder.

Bu ayaklanma sırasında Prometheus, Zeus’u tutar. Yeni tanrı olarak Zeus insanlığı yok etmeyi düşünmektedir. Prometheus bu düşünceye karşı çıkar. Ardından çaldığı ateş insanlığa verip, onlara ateşi kullanmayı öğreterek, bir anlamda Zeus’a karşı ayaklanır. Prometheus insanlara ayrıca sanatları da öğretir. Yaptıklarından ötürü Zeus, Prometheus’u İskitya’daki dağlarda bulunan bir kayaya zincirleterek onu cezalandırmak ister.

Nicolas-Sébastien Adam'ın 1762'de yaptığı Prometheus heykeli (Louvre Müzesi)
Nicolas-Sébastien Adam’ın 1762’de yaptığı Prometheus heykeli (Louvre Müzesi)

Oyunun Konusu

Zincire Vurulmuş Prometheus tragedyası, Prometheus’un tanrı Zeus’u aldatıp ateşi insanoğluna verdikten sonra başına gelenleri anlatır.

Prometheus’un Zincire Vurulması

Oyun, dört kişiyle başlar. Kaba gücü simgeleyen Kratos, zoru simgeleyen Bia, Prometheus’u kollarından tutarak sahneye getirir, ardından da ellerinde demirci araçlarıyla Hephaistos (Yunanca: ἭφαιστοςIfaistos, Latince: Hephaestus) gelir.

Önce Kratos konuşur ve Hephaistos’a sert buyruklar vererek, Prometheus’u kırılmaz zincirlerle kayaya bağlamasını söyler. Hephaistos, Prometheus ile kan bağı olduğu için üzgündür ve başka bir tanrıyı kayaya zincirlemek istememektedir. Yine de Zeus’un buyruklarına karşı çıkmaz, işini yaparken, Prometheus’a insanları sevmenin sonucunun bu olduğunu söyler.

Kratos, Hephaistos’un da Prometheus’a kızması gerektiğini söyler. Çünkü Prometheus, Hephaistos’un payı olan ateşi insanlara vermiştir. Hephaistos istemeyerek de olsa Prometheus’u kayaya zincirler ve üçü sahneden çıkarak Prometheus’u yalnız bırakır.

Prometheus ve Okeanos’un Kızları

Yalnız kalan Prometheus, doğanın güçlerine yakarır. Rüzgârlara, dağın ırmaklarına, Toprak ve Güneş’e seslenerek nasıl uygun olmayan bir biçimde acı çektiğine tanık olmalarını ister. Yine de umutludur ve bir gün kurtulup, kurtulamayacağını düşünür.

Prometheus birilerinin kendine doğru yaklaştığını sezer. Kanat çırpma sesleri duyar ve okyanus kokusu alır. Kanatlı atların çektiği arabalarıyla gelenler Okeanos’un (Yunanca: Ὠκεανός) kızlarıdır.

Denizin derinliklerindeki mağaralarında çekiç seslerini duymuşlar, seslerin nereden geldiğini öğrenmek için gelmişlerdir. Kayaya zincirlenmiş titanı gördüklerinde üzülürler.

Okeanos’un kızları havada süzülürken, Prometheus onlarla konuşur. Önce durumundan yakınır, ardından Zeus’a karşı kendine güç kazandıran gizli bir şey bildiğini söyler. Zeus’un ayağına kadar gelip, kendinden yardım isteyeceğini, ancak hiçbir şeyin onu yumuşatıp, bu gizi açığa çıkarmasını sağlayamayacağını öngörür.

Okeanos’un kızları, onun tüm bunları öfkesinden söylediğini düşünür ve öngörü yeteneği olduğunu bilmez. Onların sorusuna yanıt olarak Prometheus, Zeus’a karşı işlediği suçu anlatır ve bunu bilerek yaptığını söyler. Yine de yaşadıklarının çok aşırı olduğundan yakınmaktadır.

Prometheus ve Okeanos

Okeanos’un kızları Prometheus’un isteğiyle yere ayak basıp, titanın öyküsünün kalanını öğrenmek üzereyken, bir griffon (Yunanca: γρύψGryps) tarafından çekilen bir arabayla babaları Okeanos gelir.

Okeanos, Zeus’la barış yapmış yaşlı bir titandır. Prometheus’un yaşadıklarını öğrenmiş, ona yardım etmek istemektedir. Ona kendini bilmesini ve yeni düzene uyup, kendini değiştirmesini öğütler. Ancak, Prometheus her şeyde Okeanos’un da payı olmasına karşı cezasız kurtulduğunu vurgular. Yine de buna karışmamasını ve Zeus’a gidip, kendine sorun aramamasını söyler. Okeanos, Prometheus’un tepkisine karşın Zeus’u yumuşatmaya gideceğini söyler. Ancak, Prometheus buna yine karşı gelir ve karışırsa durumu daha da kötüleştireceğini söyler. Okeanos, griffonunun gökyüzünün mavisini özlediğini söyleyip, gider.

Okeanos Kızlarının Yakarışı

Okeanos’un gitmesiyle birlikte Prometheus yine Okeanos’un kızlarından oluşan koroyla yalnız kalır. Kızlar, Prometheus’un durumuna üzülmektedir ve tüm insanların onun durumuna ağladığını anlatır.

Prometheus, onlara güçlerini kazandırmasına karşın, tanrıların kendisine karşı nasıl iyilik bilmezce davrandığından yakınır. Ardından insanlar için yaptığı olumlu şeyleri anlatır. Prometheus insanlara, düşünmeyi, yazmayı, sanatları, ilaç yapımını, matematiği, astronomiyi ve tarımı öğretmiştir.

Bir gün zincirlerinden kurtulacağını, ancak bunun, Zeus’un yardımıyla değil de Yazgı’nın yönlendirdiği Gereklilik nedeniyle olacağını söyler. Okeanos’un kızları bunun nasıl olacağını sorduğunda ise titan bunu anlatmaz. Ardından Koro, Zeus’a karşı gelmeyeceklerini anlatır.

İo ve Prometheus

Sahneye İo (Yunanca: ἸώIo) gelir.

Not

İo, Zeus’un ölümlü sevgililerinden biri olduğu için Zeus’un karısı Hera ona kızar. Io’nun babası İnakhos’a (Yunanca: ἼναχοςInachos, Latince: Inachus) kızını evden atması önerilir, o da öyle yapar. Hera, İo’yu bir düveye çevirdikten sonra yüz gözlü dev, “Her şeyi gören” Argos Panoptes (Yunanca: Άργος ΠανόπτηςArgos Panoptis) veya kısaca Argos, İo’yu ülkeden ülkeye güder. Bazı öykülere göre Zeus, İo’yu Hera’dan gizlemek için düveye dönüştürür. Ancak, İo’nun başına gelecekler bu kadarla da kalmaz. Hermes, Argos Panoptes’i öldürünce, İo’ya at sinekleri dadanır ve onu ülkeden ülkeye kovalar.

İo, ülkeden ülkeye kaçarken Prometheus’un zincirlendiği ıssız yere ulaşmıştır. Prometheus, Zeus nedeniyle acı çeken İo’yu tanır, ona kendini tanıtır ve yaşadıklarını anlatır. Koro ise İo’yu tanımamaktadır. Ondan öyküsünü dinlemek ister. İo başına gelenleri anlattığında Koro çok şaşırır ve üzülür.

Daha sonra Prometheus İo’nun soyundan gelenlerin kendini kurtaracağı bilgisini verir. İo’ya gelecekte kendisini nelerin beklediğini mi, yoksa soyundan gelen hangi kişinin kendisini kurtaracağını mı öğrenmek istediğini sorar. Koro ikisini de öğrenmek ister. Birini İo için, diğerini de kendileri için.

Prometheus, İo’nun ülke ülke gezip, yolculuğunun Nil Nehri’nin ağzında yer alan Kanobos adlı bir şehirde son bulacağını anlatır. Orada Zeus, İo’ya akıl sağlığını geri verecektir. Prometheus’un öngörüsüne göre İo orada Epafos veya Epaphos (Yunanca: ἜπᾰφοςEpafos, Latince: Epaphus) adlı bir çocuk doğuracaktır. Epafos’un elli kızı olacak ve biri dışında hepsi kocalarını öldürecektir. Kocasını öldürmeyen kızından bir kral soyu doğacaktır. Prometheus kendini kurtacak olan kişinin adını vermez. Ancak, o Herakles (Yunanca: ἈλκαῖοςAlkaios veya Alkeides, Latince: Hercules, Alcides veya Alcaeus, Türkiye’de Herkül olarak bilinir) olacaktır.

Prometheus ve Hermes

Prometheus’un sözleri Zeus’a ulaşır. Zeus’un elçisi Hermes (Yunanca: ἙρμῆςErmis) kanatlı ayakkabılarıyla uçarak gelir. Zeus’un Prometheus’a açık konuşmasını buyurduğunu ve hangi ilişkiden söz ettiğini sorduğunu söyler.

Prometheus, Hermes’e tanrının uşağı olduğu için soğuk davranır, onu küçümser ve tanrılara gözdağı vermeyi sürdürür. Bunun üzerine Hermes de onunla ağız dalaşına girerek, Zeus’un gözdağlarını sıralar. Aklını başına toplamazsa, Zeus’un kasırgalar koparacağını, Prometheus’un zincirlendiği kayalığın olduğu dağı yıkıp, onu içine gömeceğini, ardından bir kartalın gelip tüm gün onun bedenini delik, deşik edip, doyana kadar karaciğerini yiyeceğini anlatır. Üstelik bunların sonun gelmeyeceğini ve her gün yineleneceğini söyler.

Koro, Hermes’in dediklerinin yerinde olduğunu söyleyip, Prometheus’a ayak diremeyi bırakmasını öğütler. Ancak, Prometheus, Hermes’in bunları söyleyeceğini bildiğini ve düşmanlarından kötülük görmekten utanmayacağını söyler ve Zeus’un ne yaparsa yapsın onu öldüremeyeceğini söyler.

Hermes, Okeanos’un kızlarına böyle çılgınca düşünen birine acımamalarını ve oradan gitmeleri gerektiğini, yoksa Zeus’un onları da cezalandıracağını söyler. Koro bu gözdağlarına kulak asmaz.

Hermes’in sahneden çıkmasıyla birlikte gök gürler, kayalar devrilir ve Prometheus ile Okeanos’un kızları yok olur.

Hesiodos ve Aiskhylos’un Prometheus Yorumları

Yunan öğretici (Fransızca: Didactiquedidaktik) şiirinin babası olarak bilinen Hesiodos (Yunanca: ἩσίοδοςIsiodos), MÖ 700 yılında yazdığı İşler ve Günler (Yunanca: Ἔργα καὶ ἩμέραιErga kai Imerai) ve Theogonia (Yunanca: Θεογονία) adlı şiirlerinde Yunan mitolojisine ilişkin öykülerin ilk ve en önemli önemli örneklerini vermiştir.

Theogonia’da Hesiodos, Aiskhylos’un 200 yıl sonra yazdığı Zincire Vurulmuş Prometheus oyununun başlangıç öyküsünü verir. Ancak, Aiskhylos Theogonia’yı okuduğunda, özgün esere çoktan eklemeler yapılmıştır. Örneğin, bu eklemelerden biri Herakles’in Prometheus’un bedenini parçalayan kartalı öldürüşünün öyküsüdür. Bunlar da Zincire Vurulmuş Prometheus oyunu için önemli öykülerdir.

Aiskhylos kendi öykülerini de ekler. Örneğin Hesiodos’un Prometheus’un Zeus’u aldatması yalın bir biçimde sunulur. Zeus’un aşırıya kaçan cezası veya Prometheus’un yaptıklarının hoş görülebilmesi gibi kavramlar verilmez. Hesiodos’a göre Zeus’un kızmış olması yeterlidir. Aiskhylos ise Hesiodos’un eserlerinde anlatılan öykülere bakar ve dayanılmaz haksızlıklar görür.

Aiskhylos’un oyununun Theogonia’dan ayrılan bir diğer bölümü ise Zeus’un Prometheus’a verdiği, zincire vurulmak ve kartalın her gün karaciğerini yemesi biçimindeki iki cezasıdır. Theogonia’da bu iki ceza aynı anda uygulanırken, Aiskhylos’un oyununda Prometheus Zeus’a hangi ilişkiden ötürü gücünü yitireceğini söylemediği zaman kartal cezası uygulanır.

Hesiodos, Prometheus’u, Zeus’a karşı çıkan, alçak bir dalavereci olarak betimler. Zeus’un Prometheus’a öfkesinin sonucunda ölümlü insanlar kendi geçimlerini sağlamak zorunda kalır. Bu olaydan önce ise tanrılar insanların gereksinimlerini karşılamaktadır. Ayrıca, Hesiodos, Prometheus’un ateşi çalması üzerine Pandora ve onun kötülüklerle dolu kutusu olayından da söz eder. Ancak, Aiskhylos’un oyununda bu öyküye yer verilmez.

Oyunun Tarihi

Bazı kaynaklar Aiskhylos’un Zincire Vurulmuş Prometheus oyunu Etna Yanardağı’nın MÖ 479’daki patlamasından sonra yazmış olabileceğini söyler. Ancak oyun MÖ 430’dan daha geç yazılmış olamaz. Bunun nedeni MÖ 429’da Kratinos (Yunanca: Κρατῖνος, Latince: Cratinus), Varlık Tanrıları (Yunanca: ΠλουτοιPloutoi) adlı oyununda Zincire Vurulmuş Prometheus’un güldürü (Fransızca: Comédie – komedi) biçiminde sunar.

Ayrıca Aristofanes de (Yunanca: ἈριστοφάνηςAristofanis, Latince: Aristophanes), MÖ 425’te yazdığı Akharnialılar adlı oyununda aynı konuyu güldürü biçiminde ele alır.

Zincire Vurulmuş Prometheus Oyununun Etkileri

Zincire Vurulmuş Prometheus, Antik Çağ’da oldukça sevilen bir oyundur. Aiskhylos’un ölümünden onlarca yıl sonra bile Atina’da sevildiğinin en önemli kanıtı Aristofanes’in Kurbağalar (MÖ 405) adlı oyunudur. Bu oyuna ilişkin dokundurmalar yine Aristofanes’in Kuşlar (MÖ 414) adlı oyununda ve bir başka büyük tragedya yazarı olan Euripides’in (Yunanca: ΕυριπίδηςEvripidis, Türkiye’de Öripides olarak da bilinir) Andromeda (MÖ 412) adlı oyununda yer alır.

Dahası, oyunun bir gösterimine ilişkin MÖ 370-360 yıllarından kalma bir Yunan vazosunda betimlenmiştir.

19.yüzyılın başında Romantik yazarlar da baş kaldıran Prometheus konusunu ele almıştır. Johann Wolfgang von Goethe aynı konuda bir şiir yazar. Ayrıca Lord Byron bir şiir, Percy Bysshe Shelle ise Zincirden Kurtulan Prometheus (İngilizce: Prometheus Unbound) adlı bir oyun yazar.

Oyunun Gösterimleri

1979’da George Eugeniou, Londra’daki Theatro Technis’te oyunu, cunta yönetimindeki Yunanistan’da geçiyor gibi gösteren bir tiyatro oyunu yönetir. Bu oyunda George Eugeniou dışında, Koraltan Ahmet ve Angelique Rockas oynar.

2005’te Zincire Vurulmuş Prometheus James Kerr’in yeni çevirisiyle Londra’daki The Sound Theatre’da yine gösterime girer. Oyunu James Kerr yönetir ve Prometheus’u David Oyelowo oynar.

Oyunun Joel Agee’nin çevirisiyle başka bir gösterimi ise 29 Ağustos-28 Eylül 2013 tarihleri arasında Getty Villa Açık Hava Klasik Tiyatrosu’nda düzenlenir. Oyunun yapımını J. Paul Getty Müzesi’nin (İngilizce: J. Paul Getty Museum) ve California Sanat Enstitüsü’nün CalArts Yeni Performans Merkezi’nin (İngilizce: CalArts Center for New PerformanceCNP) ve TransArts üstlenir. Yönetmenliğini Travis Preston’ın yaptığı oyunun müziklerinin bestesini Ellen Reid ve Vinny Golia, koreografisini ise Mira Kingsley yapar. Yapımda çorak bir kayalık yerine büyük bir çelik tekerlek kullanılır.

2015 yılının Nisan ayında Amerika Birleşik Devletleri’ndeki MacMillan Films şirketi, Peter Arnott’ın çevirisini kullanarak Zincire Vurulmuş Prometheus oyununu sinemaya aktarır. Yönetmenliğini James Thomas’ın yaptığı filmde, Tanya Rodina İo’yu, Casey McIntyre ise koro başını oynar.

Okuma Önerileri

Zincire Vurulmuş Prometheus, Antik Çağ Yunan tragedyaları arasında en bilinenlerden biridir. Güçlü karşısında güçsüzün başkaldırısını anlatan bu başyapıtın Yunanca’dan çevirilerini ve ayrıntılı incelemelerini okumak isteyenler için aşağıdaki kitapları öneriyorum.

  • Aeschylus: Prometheus Bound and Other Plays (1961, Penguin Classics, Çeviri:Philip Vellacott)
  • Aeschylus:Prometheus Bound (1964, New American Library, Çeviri: Paul Roche)
  • Aeschylus: Persians, Seven Against Thebes, Suppliants, Prometheus Bound (2008, Loeb Classical Library, Harvard University Press, Çeviri: Alan H. Sommerstein)
  • Zincire Vurulmuş Prometheus (2013, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Çeviri:Azra Erhat, Sabahattin Eyüboğlu)
  • Zincire Vurulmuş Prometheus (2023, İnkılâp Kitabevi, Çeviri:Solmaz Kamuran)

Sonuç

Zincire Vurulmuş Prometheus, Antik Çağ’da Yunan mitolojisinin derinliklerinden süzülen bir öykü olmasına karşın, günümüz dünyasında yankı bulabilen konular içerir. İnsanın özgürlük arayışı, güce karşı direniş ve yapılanın karşılığını ödemek, bu oyunda öne çıkan evrensel ögelerdir.

Bu yazımda bu oyun üzerinden insanlık tarihinin, mitolojinin ve edebiyatın önemli noktalarını inceledim. Sonuç olarak, bu tür eşsiz eserlerin, çağlar boyunca düşünce yapımızı nasıl etkilediğini düşündüğümüzde, kendi bakış açılarımızı da sorgulama olanağı bulduğumuzu düşünüyorum. Siz de bu oyunun sizde ne gibi duygular uyandırdığını ve sizi en çok hangi yanıyla etkilediğini yorumlarda paylaşarak tartışmaya katkıda bulunabilirsiniz.

Bu yazıyı paylaşın
Yazar & Yönetici
Takip Edin:
Yaşamı kültür, sanat ve bilimle geçen; araştırmayı, öğrenmeyi ve öğrendiklerini paylaşmayı seven bir müzisyen. Doğayı çok sever; kahve bağımlısıdır.
Bir yorum yazın

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir